राजेश कुमार कर्ण
नेपालको आधुनिक राजनीतिक इतिहासमा गिरिजाप्रसाद कोइरालाको योगदान अपूर्व छ। प्रजातन्त्र पुनःस्थापना, संविधान निर्माण, शान्ति प्रक्रिया, गणतन्त्र स्थापनादेखि नेपालको कूटनीति र विकासमा उनले खेलेको भूमिकालाई अवमूल्यन गर्न सकिन्न। बीपी कोइरालाले सुरु गरेको नेपाली कांग्रेसको प्रजातान्त्रिक यात्रालाई गिरिजाप्रसाद कोइरालाले सङ्घर्षका माध्यमबाट नयाँ उचाइमा पुर्याए। विशेष गरी माओवादी द्वन्द्वको शान्तिपूर्ण समाधान, गणतन्त्र स्थापनाका लागि निर्णायक पहल, र पूर्व माओवादी लडाकुहरूलाई नेपाली सेनामा समायोजन गर्ने उनको निर्णय ऐतिहासिक रह्यो।
गिरिजाप्रसाद कोइरालाको जीवनयात्रा, उनको राजनीतिक सङ्घर्ष, प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि लिएको नेतृत्व, शान्ति प्रक्रियामा खेलेको भूमिका, तथा नेपालको विकास र कूटनीतिक क्षेत्रमा गरेका कार्यहरूको यहाँ संक्षिप्त रूपमा चर्चा गरिनेछ।
१. प्रारम्भिक जीवन र कोइरालाको पारिवारिक पृष्ठभूमि
गिरिजाप्रसाद कोइरालाको जन्म वि.सं. १९८० माघ २२ (सन् १९२४ फेब्रुअरी ४) मा भारतको बिहार राज्यको सहारसा जिल्लामा भएको थियो। उनका पिता कृष्णप्रसाद कोइराला नेपालका एक प्रसिद्ध समाजसेवी, पत्रकार र प्रजातन्त्रवादी नेता थिए। उनका दाजुहरू बीपी कोइराला, मातृका प्रसाद कोइराला नेपालका चर्चित नेताहरू थिए।
नेपालमा राणा शासनको दमन बढ्दै जाँदा उनका पिता नेपालबाट निर्वासनमा भारत गए, जसका कारण गिरिजाप्रसाद कोइरालाले प्रारम्भिक जीवन भारतमै बिताए। उनले भारतमै प्रारम्भिक शिक्षा हासिल गरे र पछि विराटनगर फर्किएर जुट मिलमा श्रमिकका रूपमा काम गर्न थाले।
२. प्रजातान्त्रिक सङ्घर्ष र नेपाली कांग्रेसमा प्रवेश
गिरिजाप्रसाद कोइरालाको राजनीतिक यात्रा वि.सं. २००३ (सन् १९४७) मा सुरु भयो, जब उनले विराटनगर जुट मिलमा मजदुर आन्दोलनको नेतृत्व गरे। यो आन्दोलन नेपालकै पहिलो श्रमिक आन्दोलन थियो, जसले तत्कालीन राणा शासनलाई चुनौती दियो।
सन् १९४७ मै उनका दाजु बीपी कोइरालाले भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनको प्रभावमा परी नेपाली कांग्रेस पार्टीको स्थापना गरे। गिरिजाप्रसाद पनि यो पार्टीमा सक्रिय भए र राणा शासनविरुद्ध सशस्त्र सङ्घर्ष मा संलग्न भए। सन् १९५० मा राजा त्रिभुवन भारत निर्वासनमा गएपछि नेपाली कांग्रेसले सशस्त्र आन्दोलन चलायो। कोइरालाले भूमिगत गतिविधिहरू सञ्चालन गर्दै लोकतन्त्रका लागि लडाइँ लडे।
वि.सं. २००७ (सन् १९५१) मा प्रजातन्त्र स्थापना भएपछि उनी सक्रिय राजनीतिमा प्रवेश गरे। नेपाली कांग्रेस सत्तामा आएपछि उनले विभिन्न जिम्मेवारी सम्हाल्न थाले।
३. पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको सङ्घर्ष (२०१७-२०४६)
वि.सं. २०१७ साल पौष १ गते राजा महेन्द्रले नेपाली कांग्रेसको निर्वाचित सरकारलाई हटाई पञ्चायती शासन लागू गरे। यस घटनाले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई ठूलो धक्का पुग्यो। उनी आफ्ना दाजु बीपी कोइरालासँगै भारत निर्वासनमा गए।
वि.सं. २०३२ (सन् १९७६) मा बीपी कोइरालाले “राष्ट्रिय मेलमिलाप नीति” अघि सारे। कोइरालाले पनि यही नीतिलाई समर्थन गर्दै नेपाल फर्के। उनले पञ्चायती शासनको विरोध गर्दै लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई अघि बढाए।
४. बहुदलीय प्रजातन्त्र पुनःस्थापना (२०४६) र पहिलो प्रधानमन्त्री कार्यकाल
वि.सं. २०४६ सालको जनआन्दोलन नेपालका लोकतान्त्रिक सङ्घर्षहरूमध्ये ऐतिहासिक थियो। तत्कालीन पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध नेपाली कांग्रेस र वामपन्थी दलहरूको साझा आन्दोलनमा गिरिजाप्रसाद कोइरालाले निर्णायक नेतृत्व गरे।
यो आन्दोलन सफल भएसँगै वि.सं. २०४७ सालमा बहुदलीय लोकतन्त्र पुनःस्थापना भयो।
वि.सं. २०४८ सालको आमनिर्वाचनमा नेपाली कांग्रेसले बहुमत ल्याएपछि गिरिजाप्रसाद कोइराला नेपालको पहिलो लोकतान्त्रिक प्रधानमन्त्री बने।
उनको पहिलो कार्यकालमा:
- आर्थिक उदारीकरण: निजी क्षेत्रलाई प्रोत्साहन दिइयो।
- उद्योगधन्दामा सुधार: बैंक, बीमा, वायुसेवा, सञ्चारजस्ता क्षेत्रमा निजी लगानीको अवसर खोलियो।
- शिक्षा सुधार: काठमाडौं विश्वविद्यालय र निजी मेडिकल तथा इन्जिनियरिङ कलेजहरू स्थापना भए।
- गाउँस्तरमा पूर्वाधार विकास: सडक, बिजुली, विद्यालय, स्वास्थ्य चौकी निर्माण गरियो।
५. माओवादी द्वन्द्व, शान्ति प्रक्रिया र गणतन्त्र स्थापनाको नेतृत्व
५़.१. माओवादी युद्धको सुरु र कोइरालाको कूटनीतिक दृष्टिकोण
वि.सं. २०५२ (सन् १९९६) मा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) ले सशस्त्र विद्रोह सुरु गर्यो। १० वर्षसम्म चलेको द्वन्द्वमा १७,००० भन्दा बढी नेपालीले ज्यान गुमाए।
राजनीतिक अस्थिरताका कारण प्रधानमन्त्रीहरू पटक-पटक परिवर्तन भए, जसले द्वन्द्व झनै जटिल बनायो। राजा ज्ञानेन्द्रले २०५८ मा संसद विघटन गरी प्रत्यक्ष शासन चलाएपछि नेपाल संकटमा फस्यो।
५.२. १२ बुँदे समझौता (२०६२) र दोस्रो जनआन्दोलन
राजा ज्ञानेन्द्रको निरंकुश शासन अन्त्य गर्न कोइरालाले निर्णायक नेतृत्व गरे। वि.सं. २०६२ मंसिर ७ गते दिल्लीमा १२ बुँदे समझौता भयो, जसअनुसार सात राजनीतिक दलहरू र माओवादी मिलेर आन्दोलन गर्ने सहमति भयो।
वि.सं. २०६२-६३ को जनआन्दोलन सफल भएपछि कोइराला पुनः प्रधानमन्त्री बने।
५.३. विस्तृत शान्ति सम्झौता (२०६३) र नेपाली सेनामा माओवादी लडाकु समायोजन
२०६३ मंसिर ५ गते विस्तृत शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर भयो।
- माओवादी सेना संयुक्त राष्ट्रसंघीय निगरानीमा राखियो।
- नेपाली सेनामा पूर्व माओवादी लडाकु समायोजन गर्ने प्रावधान राखियो।
तर उहाँको निधन पश्चात वि.सं. २०६८ सालमा १,४०० भन्दा बढी माओवादी लडाकु नेपाली सेनामा समायोजन भए, जसले नेपाललाई शान्तिपूर्ण संक्रमणतर्फ डोर्यो।
५.४. गणतन्त्र घोषणा र संविधान निर्माणको पहल
वि.सं. २०६५ जेठ १५ गते नेपाल गणतन्त्र घोषित भयो।
कोइरालाले संविधान निर्माणका लागि पहल गरे, जसले नेपाललाई स्थायित्वतर्फ अघि बढायो।
६. गिरिजाप्रसाद कोइरालाको निधन र विरासत
वि.सं. २०६६ चैत ७ गते (सन् २०१० मार्च २०) मा गिरिजाप्रसाद कोइरालाको निधन भयो।
उनले नेपाललाई प्रजातन्त्रदेखि गणतन्त्रसम्मको यात्रा गराए।
बहुदलीय लोकतन्त्र पुनःस्थापना (२०४६),, १२ बुँदे समझौता र शान्ति प्रक्रिया (२०६२) , गणतन्त्र घोषणा (२०६५) मा उनको योगदान नेपाली राजनीतिमा सधैँ स्मरणीय रहनेछ।
