७ करोड २० लाख वर्ष पुरानो रहस्य: ‘मृत्यु नदी’मा डाइनासोरहरूको सामूहिक चिहान खुल्दै

काठमाडौँ असार ११ गते ।
क्याण्डा अलबर्टा प्रान्तस्थित एक घना जङ्गलको गहिरो भिरमुनि वैज्ञानिकहरूले फेला पारेको एक विशाल जीवाश्म थलो अहिले विश्वकै ध्यान खिच्ने केन्द्र बनेको छ। यस स्थानलाई अनुसन्धानकर्ताहरूले “मृत्यु नदी” (River of Death) नाम दिएका छन् — किनभने यहाँ एकै ठाउँमा हजारौँ डाइनासोरहरू सामूहिक रूपमा دفन भएका देखिन्छन्।

यो जीवाश्म थलो करिब ७ करोड २० लाख वर्ष पुरानो मानिन्छ, अर्थात् क्रेटेशियस युगको अन्तिम चरणको हो। वैज्ञानिकहरू अनुमान गर्छन् कि यो स्थान कुनै दिन एक भयानक प्राकृतिक प्रकोपको साक्षी थियो — जसले धेरै प्रजातिका डाइनासोरहरूको जीवन अन्त्य गर्‍यो। तर के कारणले त्यो विनाश आयो भन्ने विषय अझै रहस्यमय छ।

अनुसन्धानको कथा : चट्टान मुनि लुकेको इतिहास

एमिली ब्यामफर्थ, यो अन्वेषणको नेतृत्व गरिरहेकी जीवाश्मविद्, यस स्थानलाई “प्राचीन स्वर्णको खानी” भन्न पछि पर्दिनन्। उनी भन्छिन्, “यहाँका चट्टानहरू जीवनको लाखौँ वर्ष पुरानो अध्याय लुकेको पुस्तक जस्तै हुन्। त्यसलाई पढ्न हामीले चट्टानकै पाना फुकाल्नुपर्छ।”

यही उद्देश्यले वैज्ञानिकहरूको एक टोली विशेष खनन उपकरण र हथौडा, ड्रील बोकेर जंगल पसेका छन्। प्रारम्भिक अनुसन्धानका क्रममा ट्राइसेराटप्स, एडमोन्टोसोरस, टायरेनोसोरस रेक्सजस्ता थुप्रै डाइनासोर प्रजातिका अवशेषहरू एकै ठाउँमा भेटिएका छन्।

एकै साथ मृत्यु कसरी भयो?

“एकै स्थानमा यति धेरै प्रजातिका डाइनासोरहरूको अवशेष हुनु सामान्य कुरा होइन,” ब्यामफर्थ भन्छिन्। “हामी अनुमान गर्छौं, कुनै विशाल बाढी, ज्वालामुखी विस्फोट, वा विषालु ग्यासको उत्सर्जनले उनीहरूलाई एकसाथ नष्ट गर्‍यो। तर ठ्याक्कै के भयो भन्ने थाहा पाउन अझ अनुसन्धान आवश्यक छ।”

केही जीवाश्महरू अत्यन्त राम्रो स्थितिमा भेटिएका छन् — जसले वैज्ञानिकहरूलाई तिनीहरूको मृत्युपूर्व अवस्था, आहार, शरीर संरचना, र तत्कालीन वातावरणबारे जानकारी दिन सक्छ।

किन विशेष छ ‘मृत्यु नदी’?

स्थान: यो चिहानस्थल नदी किनारैमा रहेको हुनाले वैज्ञानिकहरू यसलाई प्राचीन नदी प्रणालीको अवशेष मान्छन्।

संरक्षण स्तर: जीवाश्महरू उच्च स्तरमा संरक्षण भएका छन्। केहीमा मासुजन्य छाला, कपालजस्तै संरचना र भित्री अंगहरूका संकेत पनि भेटिएका छन्।

समयसीमा: यो स्थान डाइनासोरको अन्त्यकालसँग मिल्दोजुल्दो समयको छ, जसले ‘डाइनासोर विनाश’ सम्बन्धी सिद्धान्तहरू पुष्टि गर्न सहयोग पुर्याउन सक्छ।

भविष्यका पाइला

अनुसन्धान टोली अहिले जीवाश्महरूको परिश्रमी अध्ययन गरिरहेको छ — रेडियोमेट्रिक डेटिङ, आइसोटोप विश्लेषण, माइक्रोस्कोपिक स्क्यानजस्ता प्रविधिको प्रयोग गरी। साथै, टोरन्टो र क्याल्गरी विश्वविद्यालयसँग सहकार्य गर्दै खोजलाई अझ वैज्ञानिक रूप दिइँदैछ।

ब्यामफर्थ भन्छिन्, “हामी यो थलो मात्र हेर्दैनौं — हामी त्यहाँको हरेक हड्डीबाट इतिहासको आवाज सुनिरहेका छौं। यो अनुसन्धानले डाइनासोरहरू मात्र होइन, पुरानो पृथ्वीका चरित्रहरूबारे नयाँ दृष्टिकोण दिन सक्छ।”
क्यानडाको ‘मृत्यु नदी’ मानव इतिहासभन्दा कैयौँ लाख वर्ष अघिको प्राकृतिक विनाशको संग्रहालय जस्तै देखिन थालेको छ। यो केवल डाइनासोरको अवशेष मात्र नभएर, पृथ्वीले भोगेको पुरानो संघर्ष र रूपान्तरणको दस्तावेज पनि हो — जुन अब क्रमशः वैज्ञानिक हातले खुल्दै छ।