जनकपुरधाम, वैशाख २० गते ।
विश्वभर आज ‘विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस’ मनाइँदैछ। यस वर्षको मूल नारा, “नयाँ साहसिक पत्रकारिता : प्रेस स्वतन्त्रता र मिडियामा एआईको प्रयोग”, ले पत्रकारिताको बदलिँदो परिदृश्यलाई संकेत गर्दछ। प्रविधिको तीव्र विकासले समाचार संकलन, सम्प्रेषण र विश्लेषणको शैलीमा आमूल परिवर्तन ल्याएको छ। यस्तो सन्दर्भमा, प्रेस स्वतन्त्रता केवल अभिव्यक्तिको अधिकारमा सीमित नरही अब सूचना प्रविधि र कृत्रिम बुद्धिमत्ताको सुरक्षित, नैतिक तथा उत्तरदायी प्रयोगसम्म फैलिएको छ।
नेपालमा पनि यस दिवसलाई विविध कार्यक्रमहरू मार्फत मनाइएको छ। नेपाल पत्रकार महासंघले केन्द्रीय समिति, प्रदेश समिति र जिल्लास्तरीय शाखाहरूको समन्वयमा प्रभात फेरीको आयोजना गर्दै यस दिवसको सन्देशलाई जनसाधारणसम्म पुर्याएको छ। साथसाथै, पत्रकारहरूको निःशुल्क स्वास्थ्य परीक्षणको व्यवस्था गरेर महासंघले पेशागत सुरक्षासँगै व्यक्तिगत सुरक्षाको पनि महत्त्वपूर्ण सन्देश दिएको छ।
प्रेस स्वतन्त्रता : चुनौती र सम्भावना
नेपालको संविधानले पत्रकारिताको स्वतन्त्रता सुनिश्चित गरे पनि व्यवहारिक तहमा अझै पत्रकारहरू आन्तरिक तथा बाह्य दबाब, सूचना पहुँचमा अवरोध, र कहिलेकाहीं प्रत्यक्ष हिंसाको सिकार बन्ने गरेका छन्। पत्रकारिताको व्यावसायिक सुरक्षामा सरकार, सञ्चार गृह तथा नागरिक समाजको भूमिका अझै पनि पर्याप्त देखिएको छैन।
त्यसको बीचमा, एआई (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) को बढ्दो प्रयोगले पत्रकारिताको स्वरूप नै पुनःनिर्माण गर्दैछ। एआईले तथ्य जाँच, भाषानुवाद, डेटा विश्लेषण, र सामग्री निर्माणमा अद्भुत सहजता ल्याएको भए पनि यसले समाचारको प्रामाणिकता, स्रोतको सुरक्षा र नैतिकताको सवाल पनि उठाएको छ।
प्रविधिमा आधारित जिम्मेवार पत्रकारिता
कृत्रिम बुद्धिमत्ताले समर्थन गर्ने पत्रकारिता ‘स्मार्ट’ मात्र होइन, ‘सजग’ पनि हुनुपर्ने आवश्यकता छ। समाचार लेखनमा एआईको प्रयोग गर्दा स्रोतको सत्यता, मानविय संवेदना र सामाजिक सन्दर्भको ख्याल राख्न सक्नुपर्छ। कुनै पनि प्रविधि तब मात्र उपयोगी हुन्छ जब त्यसको प्रयोग मानव अधिकार, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र सार्वजनिक हितका लागि गरिन्छ।
नेपाल पत्रकार महासंघको यो वर्षको कार्यक्रमले प्रेस स्वतन्त्रताको बहुआयामिक प्रकृतिलाई उजागर गरेको छ—शारीरिक सुरक्षा, सूचना पहुँचको अधिकार, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, र प्रविधि प्रयोगमा सजगता। पत्रकारहरूको स्वास्थ्य परीक्षणको पहलले साहसिक पत्रकारिता गर्न सक्ने वातावरण तयार पार्न महासंघ प्रतिबद्ध रहेको सन्देश दिन्छ।
आजको पत्रकारिता प्रविधिमा भर पर्ने भएकाले प्रेस स्वतन्त्रता अब केवल राज्य नियन्त्रण वा अभिव्यक्तिको अधिकारमा सीमित विषय होइन। यो डिजिटल अखडा भित्रको नैतिक युद्ध हो, जहाँ सत्य, सन्तुलन र स्वतन्त्रता कायम राख्ने चुनौती अझ गहिरो बनेको छ। नेपालले यो चुनौतीलाई अवसरमा रूपान्तरण गर्न सकेमा, साहसिक पत्रकारिता र प्रेस स्वतन्त्रता दुवैको भविष्य उज्यालो देखिन्छ।
