राउटे जातिको रथ रोकियो: सूर्यनारायण शाहीको निधनसँगै एउटा युगको बिदाइ

राजेश कुमार कर्ण

नेपालको मौलिक संस्कृतिको प्रतिनिधि, जंगल र स्वतन्त्रतासँग अभिन्न सम्बन्ध राख्ने राउटे समुदायका मुखिया सूर्यनारायण शाही अब हामीबीच रहेनन्। अत्यधिक मदिरा सेवनका कारण ४९ वर्षको उमेरमा सुर्खेतको बराहताल गाउँपालिका–८ स्थित सोतखोलामा गत वैशाख १५ गते उनको निधन भएको हो। तर यो केवल एक व्यक्तिको मृत्यु होइन — यो एउटा संस्कृतिको आवाज, घुमन्ते जीवनशैलीको नेतृत्व, र मौन प्रतिरोधको अन्त्य हो।

नेपालमा धेरै जातजाति र समुदाय बसोबास गर्छन्, तर राउटे समुदाय जति मौलिक, पृथक् र जिवन्त संस्कृतिको प्रतिक बन्न सफल समुदाय विरलै छन्। आधुनिकताको भीडमा आफ्नै पाराले बाँचिरहेकाहरू, राज्यले कहिल्यै पूर्ण रूपमा समेट्न नसकेका नागरिक — यही राउटेहरू हुन्। र उनीहरूका राजा थिए सूर्यनारायण शाही।

शाहीको नेतृत्व : मौन इतिहासको स्वर

सन् २०१५ देखि राउटे समुदायको मुखिया रहेका सूर्यनारायण शाही केवल नेतृत्वकर्ता थिएनन्, उनी राउटे समुदायको आत्मा, आत्मसम्मान र अस्तित्वका प्रतिनिधि थिए।

राउटेहरू कुनै स्थायी बासस्थानमा बस्दैनन्। उनीहरू जंगलको संरक्षण, काठको शिल्पकला, शिकार तथा सादा जीवनशैलीमा रमाउँछन्। तर, राज्यले उनीहरूको स्थान, अधिकार र अस्तित्वप्रति लिएको दृष्टिकोण कहिले स्पष्ट देखिएन। यस्तो परिवेशमा, शाहीले समुदायको नेतृत्व मात्रै गरेनन्, उनले राज्यसँग संवाद गर्ने पुलको काम पनि गरे।

उनले सञ्चारमाध्यमसँग अन्तर्वार्ताहरू दिए, राउटेहरूको दृष्टिकोण स्पष्ट पारे। उनले सधैँ आफ्नो समुदायको मौलिकता, उनीहरूको स्वतन्त्रता र जीवनशैलीमाथिको हस्तक्षेप विरुद्ध आवाज उठाए। र, यो आवाज मौन विद्रोह थियो — न कुनै नाराबाजी, न कुनै आन्दोलन। शाहीको संघर्ष शालीन तर गहिरो थियो।

राउटे: सभ्यताभन्दा स्वतन्त्र जीवनशैली

राउटे समुदायलाई धेरैले आदिवासी, लोपोन्मुख, पिछडिएको भनेर चिन्ने गर्छन्। तर वास्तविकता के हो भने, उनीहरू कुनै पनि बाह्य “सभ्यताको” परिभाषामा अटाउने जीवनशैली अपनाउने पक्षमा छैनन्।

राउटेहरू खेत जोत्दैनन्। उनीहरू धातुको भाँडाकुँडा प्रयोग गर्दैनन्। उनीहरू पैसा साट्न जंगलका सामाग्रीहरू ल्याउँछन्, र राज्यबाट पाउने थोरबहुत अनुदानमा रमाउँछन्। उनीहरूको धर्म भनेकै प्रकृति हो। उनीहरूले माछा मार्छन्, तर जनावर मार्दा माफी माग्छन्। त्यो नै उनीहरूको जीवनशैली हो – सन्तुलनमा आधारित।

जब हामी सहरमा बसेर विकासको कुरा गर्छौं, उनीहरू जंगलमा बसेर स्वतन्त्रताको कुरा गर्छन्। जब हामी ‘फाइभजी’ र ‘स्मार्ट सिटी’ को कुरा गर्छौं, उनीहरू चन्द्रमाको चाल र वनस्पतिको चाल हेरेर आफ्नो गन्तव्य निर्धारण गर्छन्।

सूर्यनारायण शाही : जिउँदो इतिहासको अन्त्य

शाहीको निधनसँगै, हामीले एकजना व्यक्तिको देह त्याग मात्र गुमाएका छैनौं — हामीले एउटा जिउँदो इतिहास गुमाएका छौं।

उनको जीवन, अभिव्यक्ति र अडानले हामीलाई प्रश्न सोधेको छ : के राज्यले यस्ता मौलिक समुदायहरूको अस्तित्व जोगाउन सक्नेछ? के हामीले उनीहरूको जीवनशैलीलाई सम्मान गर्न सक्नेछौं? वा, हामी आफ्नो तथाकथित सभ्यताको नाममा उनीहरूको मौलिकता मेटाउने छौं?

आजको दिनमा जब प्रविधि, शहरीकरण र बजारको धकले हामीलाई गाँजिरहेको छ, त्यहीबीच हामीले एकजना यस्ता राजा गुमाएका छौं, जसको दरबार जंगल थियो, सिंहासन रूखको डाली, र सम्पत्ति आत्मसम्मान थियो।

अस्तित्वको संकट र राज्यको भूमिका

सन् २०८२ को तथ्यांकअनुसार, राउटे समुदायको जनसंख्या घटेर १३५ मा सीमित भएको छ। यो तथ्य आफैँमा चिन्ताजनक छ। संस्कृति जोगिन नसक्दा, सामाजिक दबाब र जीवनशैलीको थोपडाले गर्दा नयाँ पुस्ता अन्य समुदायमा घुलिन सक्ने खतरा बढ्दै गएको छ।

र, यो घडीमा सूर्यनारायण शाहीको निधनले थप संकट ल्याएको छ। अब, नेतृत्व कसले लिने? त्यो नेतृत्व मौलिकता जोगाउनेछ कि नयाँ प्रयोगतिर जानेछ? राज्यले के भूमिका खेल्नेछ? यी सबै प्रश्नहरू अझै खुला छन्।

राउटेहरूको लागि अबको समय केवल जीवित रहनु मात्र होइन, आफ्नोपन जोगाउने संघर्षको घडी हो। राज्य, नागरिक समाज, र सञ्चार जगतले यसमा आफ्नो भूमिका स्पष्ट गर्नुपर्ने समय यही हो।

सूर्यनारायण शाहीको निधन एउटा गहिरो पीडाको विषय हो — तर त्यही पीडाले चेतनाको ढोका खोलिदिन सक्छ।

हामीले अब प्रश्न गर्नु जरुरी छ : के हाम्रो ‘विकास’ वास्तवमै सबैको लागि हो? कि, केवल केहीको लागि मात्रै?

राउटे समुदाय, र उनीहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने शाहीको अस्तित्वले हामीलाई सधैं सम्झाउनेछ — स्वतन्त्रताको मूल्य केवल स्वतन्त्र निर्णय गर्न पाउनु मात्र होइन, आफ्नो जीवनशैलीमा हस्तक्षेप नहुने सुनिश्चितता पनि हो।

हुन सक्छ हामी उनीहरू जस्तै घुमन्ते नहौं। तर, उनीहरूको जीवनशैलीको सम्मान गर्नु हाम्रो साझा जिम्मेवारी हो। नत्र, हामी आधुनिकताको नाममा एउटापछि अर्को मौलिकताको चिता जलाउँदै अगाडि बढ्नेछौं – बिना पछुतो, बिना आत्ममूल्यांकन।

शाही गएका छन्। तर उनको आदर्श र आवाज अझै बाँकी छ। त्यो आवाज सधैं सम्झाउनेछ : सभ्यता बनाउने नाममा मौलिकता नमार, संस्कारमा घमण्ड नगर, र विविधतालाई सम्पत्ति मान।

यस युगका राजा गएका छन्। अब बाँकी हामी हौं – त्यो आत्मा, त्यो स्मृति, र त्यो आवाजलाई जोगाउने कसम खाएकाहरू ।